Hầu hết các cổ vật được thu vớt từ con tàu cổ đắm ở vùng biền Cù Lao Chàm, Quảng Nam đều có nguồn gốc từ lò gốm Chu Đậu, niên đại khá sớm, vào thời Lê Sơ (thế kỷ XV). Trong đó, nhóm đề tài, hoa văn trang trí trên gốm cổ Việt thường phổ biến với các con thú thiêng như Long, Lân, Quy, Phụng. Chưa kể, loài bò sát như rắn cũng xuất hiện, dù khá khiêm tốn nhưng được  trang trọng vẽ nhiều màu trên đĩa kích thước lớn.

Hình tượng rắn trên gốm cổ thời Lê Sơ, thế kỷ XV. Ảnh: N.T.H

Đĩa thứ nhất (ảnh 1) được xếp vào loại đĩa kích thước trung, đường kính miệng trên 28cm, vành miệng khắc 11 thùy hình cánh sen, vẽ nhiều màu. Trong đó, màu đỏ và xanh lục vẽ trên men nên bị nước biển hủy hoại, bị nhòe, màu xỉn; còn màu xanh côban vẽ dưới men giữ được nét. Vành đĩa trang trí văn sóng nước và văn hình thoi, xen kẽ trong ô hình cánh sen. Lòng đĩa minh họa cuộc chiến đấu sinh tử của 2 con vật khắc tinh thật sinh động: mãng xà và đại bàng. Chân trái đại bàng quắp vào thân rắn, chân kia giương móng vuốt. Còn rắn thì uốn cong mình, một phần ẩn vào hốc đá, há miệng đối mặt nhưng ra vẻ sắp trở thành “mồi ngon” cho đại bàng. Hình ảnh này nhắc ta nhớ câu nói của người xưa: “Nhất điểu, nhì ngư, tam xà, tứ tượng”, tức loài rắn chỉ xếp thứ ba mà thôi.

Đĩa thứ hai vẽ lam (xanh côban dưới men), vành đĩa vẽ văn dây lá mềm mại (ảnh 2). Đĩa đã bị vỡ, nhưng  lòng đĩa còn thấy rõ hình vẽ mô tả con sư tử đang ngậm con rắn trong miệng. Từ hình này, ta liên tưởng đến các tác phẩm điêu khắc cổ của người Champa minh họa về  thần thoại của Ấn Độ giáo với chim thần Garuda, rắn Naga… Với nghệ thuật tạc tượng của người Chăm xưa, ta có thể dễ dàng bắt gặp trong các sưu tập của bảo tàng trong nước. Đơn cử, tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng với một số tác phẩm đưa về từ các khu tháp Chăm từ Bình Định đến Đà Nẵng. Trong vài tác phẩm điêu khắc có kết hợp hình ảnh giữa rắn Naga với Makara. Trong sử thi Mahabharata thì kẻ thù truyền kiếp của loài Naga là loài chim Garuda (thường được gọi là chim cánh vàng/kim sí điểu trong kinh văn Phật giáo), nhưng con vật trong hình vẽ này là ảnh con sư tử hoặc hình con kỳ lân?

Đĩa thứ ba cũng được xếp vào loại đĩa lớn với đường kính từ 34,7cm vẽ lam và nhiều màu, có màu vàng kim trên men (ảnh 3). Trong lòng đĩa vẽ con rắn, có lẽ là loài rắn nước, đang ngẩng đầu cao trong đám lá sen, cuốn xoắn đuôi cùng với những bông sen đang nở rộ. Đây là hình ảnh dân dã, quen thuộc, thường bắt gặp ở ao hồ…, tiếc rằng đĩa bị ngâm dưới lòng nước biển gần 500 năm nên màu vẽ trên men đã bị xỉn.

Các chuyên gia về gốm cổ Việt Nam đánh giá, hình ảnh trên các gốm cổ này là đề tài, hoa văn quý hiếm nên đã xếp vào các cổ vật độc bản và lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam. Những đồ gốm mậu dịch này cho ta hình dung đầy đủ hơn hình ảnh “quê hương Đại Việt” xưa. Từ phong cảnh, con người, hoa điểu, thú linh, thú nuôi đến loài động vật hoang dã xuất hiện khá phong phú trên gốm cổ Việt, được nghệ nhân xưa tự do phóng bút lẫn công bút trên mặt gốm. Là đề tài trang trí, vẽ trên gốm theo đơn đặt hàng (gốm mậu dịch) nhưng người vẽ vẫn cố gắng giữ hình ảnh của người Việt như hình ảnh đĩa thứ hai từ con thú linh Chim Thần Garuda biến hóa thành hình ảnh con sư tử hay kỳ lân.

NGUYỄN THƯỢNG HỶ