Việc thành lập Đảng bộ thành phố Đà Nẵng (thời kỳ này gọi là Thị đảng bộ Tourane) vào năm 1930 đóng vai trò quan trọng trong lịch sử hành trình cách mạng của Việt Nam. Đây là kết quả của sự nỗ lực không ngừng nghỉ và đấu tranh mạnh mẽ của giai cấp công nhân và nhân dân lao động ở Đà Nẵng, đồng thời biểu thị xu thế tất yếu của cách mạng Việt Nam dưới sự chỉ đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Bia di tích Trường Cự Tùng ở số 52 Trần Bình Trọng ngày nay. Ảnh: TRỌNG HUY

Kỳ 1: Sự hình thành các tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam tại Đà Nẵng

Điều kiện chính trị xã hội tại Đà Nẵng trước khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời

Cuối những năm 1920, Đà Nẵng là một nhượng địa của Pháp, được gọi là Tourane, nơi đây dưới sự cai trị của một đốc lý người Pháp. Mặc dù có hình dáng của một thành phố và cảng biển hiện đại, Đà Nẵng vẫn là một vùng đất chịu sự đô hộ của thực dân.

Lúc bấy giờ, ba tư tưởng lớn đã ảnh hưởng đến đời sống chính trị tại Đà Nẵng: Tam dân chủ nghĩa của Tôn Trung Sơn (được Phan Bội Châu truyền bá), tư tưởng dân chủ cách mạng Pháp (do Phan Châu Trinh đề xướng) và tư tưởng xã hội chủ nghĩa từ phong trào cách mạng thanh niên. Những tư tưởng này đã tạo ra một bầu không khí sôi động trong thành phố, đặt ra nhiều câu hỏi quan trọng về con đường đấu tranh: “Ba luồng gió đó đã thổi mạnh vào thành phố, đánh thức mọi tầng lớp nhân dân. Nhưng câu hỏi đặt ra là: Chúng ta sẽ chuyển mình theo hướng nào để giải phóng dân tộc?”.

Trong ba tư tưởng này, tư tưởng cách mạng Pháp phổ biến trong giới công chức và trí thức nhưng thiếu động lực thực tế. Tam dân chủ nghĩa chủ yếu nhận được sự ủng hộ từ tầng lớp tư sản và người Hoa, tuy nhiên lại bộc lộ nhiều hạn chế. Ngược lại, tư tưởng xã hội chủ nghĩa thu hút sự quan tâm nhưng bị cản trở bởi tình hình chính trị khó khăn. Như cụ Nguyễn Sơn Trà đã nêu: “Tư tưởng xã hội chủ nghĩa là được đón nhận nồng nhiệt, nhưng vẫn còn nhiều rào cản do hoàn cảnh chính trị của thành phố”.

Môi trường lao động ở Đà Nẵng gồ ghề với đông đảo công nhân, nhưng họ lại tham gia cách mạng một cách thận trọng. Nguyên nhân chủ yếu nằm ở sự áp lực từ bộ máy thực dân: “Hằng ngày, với máy móc điện, tàu thủy và dây thép, công nhân ở Đà Nẵng có cảm giác như đang ở giữa sự bao vây của đế quốc, điều này làm họ cảm thấy rằng việc thoát khỏi sự áp bức của thực dân là một thách thức lớn.”

Trong khi đó, tại các khu vực nông thôn Quảng Nam, nông dân chịu áp lực nặng nề hơn dẫn đến phong trào cách mạng phát triển mạnh mẽ hơn. Tuy nhiên, Đà Nẵng vẫn giữ vị trí trung tâm về địa lý và chính trị, là nơi tập trung tiếp nhận cán bộ, tài liệu và tin tức từ Bắc vào Nam. Cụ Nguyễn Sơn Trà cũng nhấn mạnh: “Phong trào cách mạng ở đây thường khó bắt rễ, nhưng khi đã có thể bám rễ, nó lại phát triển mạnh mẽ và vững bậc hơn, sâu sắc hơn.”

Hình thành các tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam ở Đà Nẵng

Vào năm 1925, khi Phan Bội Châu bị quản thúc về Huế, ông đã ghé thăm Đà Nẵng và lưu lại tại nhà của một người bạn.

Sĩ Phạm Doãn Điềm đã có một buổi nói chuyện rất ấn tượng trong hơn một tuần qua tại Đà Nẵng, thu hút sự quan tâm của đông đảo trí thức trẻ. Những thông điệp của ông về nỗi nhục mất nước đã góp phần khơi dậy ngọn lửa yêu nước trong lòng giới trẻ. Trong cuối năm đó, học sinh Trịnh Quang Xuân cùng các bạn đã tổ chức bãi khóa tại trường Tiểu học Đà Nẵng nhằm phản đối những chương trình giáo dục mang tính nô lệ, với khoảng 200 học sinh tham gia.

Sự ra đi của Phan Châu Trinh vào tháng 3 năm 1926 đã tiếp tục thúc đẩy phong trào yêu nước. Ngày 4 tháng 4 cùng năm, lễ truy điệu tại Đà Nẵng đã thu hút khoảng 300 người tham gia. Trong bối cảnh đó, các cuộc bãi khóa của học sinh ở Huế đã lan rộng, động viên học sinh Đà Nẵng cùng tham gia. Lê Văn Hiến đã kêu gọi quyên góp để giúp đỡ các học sinh bị đàn áp.

Năm 1927, Đỗ Quang, một thanh niên đến từ Quế Sơn và từng học ở Huế, đã được chỉ định làm phái viên của Tổng bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Anh đã tích cực vận động thành lập Ban vận động Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Quảng Nam với sự tham gia của Đỗ Quang, Đỗ Quỳ, Lê Quang Sung, Phan Long và Thái Thị Bôi. Nhóm này sau đó quay về Đà Nẵng để hoạt động. Cùng lúc, một số thanh niên từ các tỉnh miền Trung đổ về Đà Nẵng tìm công việc, trong đó có Lê Duẩn, Phan Văn Định và Nguyễn Văn Tường, một số trong đó đã gia nhập hội từ khi còn là học sinh. Đầu năm 1926, Phan Văn Định và các đồng sự đã xin phép thành lập Hội Ái hữu lái xe toàn Trung Kỳ, với khoảng 250 hội viên, hoạt động dưới danh nghĩa tương trợ nhưng thực chất là một tổ chức yêu nước, chuyên tuyên truyền sách báo cách mạng.

Cuối tháng 8 năm 1927, nhóm vận động Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Quảng Nam quay trở lại Đà Nẵng và nhờ Lê Văn Hiến giới thiệu, nhóm đã được nhận vào dạy học tại trường Cự Tùng, từ đó bắt đầu mở rộng hoạt động trong giới trí thức, học sinh.

Vào tháng 9 năm 1927, chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Quảng Nam được thành lập tại Đà Nẵng, bao gồm những thành viên như Đỗ Quang (Bí thư), Lê Quang Sung (còn gọi là Lê Hoành), Thái Thị Bôi, Lê Văn Hiến và Huỳnh Thị Thuyền. Sau một thời gian, chi bộ còn mở rộng thêm với sự tham gia của Đỗ Quỳ, Nguyễn Long, Nguyễn Văn Tý, Phạm Thị Cảnh và Phạm Thị Kỳ. Đồng chí Vương Thúc Oánh, con rể của cụ Phan Bội Châu, đã đại diện Tổng bộ đến tham dự cuộc họp thành lập chi bộ.

Sau khi thành lập, Chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Đà Nẵng đã tích cực tuyên truyền cương lĩnh, mở rộng hội viên, in ấn tài liệu, tổ chức các đoàn thể cách mạng, và phát triển thêm hai chi bộ mới, một chi bộ ở Đà Nẵng do Nguyễn Tường phụ trách và một chi bộ ở Hội An với sự tham gia của Phan Văn Định (Bí thư), Phan Thêm, Nguyễn Thái, Lê Uýnh, Trần Văn Tăng cùng một số đồng chí khác.

Đến năm 1928, các chi bộ ở Đà Nẵng và Hội An đã hợp nhất thành Tỉnh bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Quảng Nam. Tỉnh ủy đầu tiên của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Quảng Nam gồm các đồng chí Đỗ Quang (Bí thư), Trần Văn Tăng, Phan Thêm, Lê Văn Hiến và Thái Thị Bôi.

Đồng chí Lê Văn Hiến được Tỉnh ủy cử ra làm đại diện tham dự Hội nghị Kỳ bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên tại nhà bà Phán Thạnh, gần Giếng Bộng, Đà Nẵng. Đồng chí Đỗ Quang đã giao nhiệm vụ cho Đỗ Quỳ và Lê Quang Sung in ấn gần 100 bản tài liệu học tập cho hội viên ở Đà Nẵng, Quảng Nam và các tỉnh ở Nam Trung Kỳ. Đây là một sự kiện quan trọng trong lịch sử Đảng bộ thành phố Đà Nẵng mà không có ở các địa phương khác.

Cũng trong thời điểm này, Tỉnh bộ bắt đầu tiếp nhận chỉ thị “Vô sản hóa” từ Tổng bộ. Một số hội viên đã hăng hái vào các nhà máy và đồn điền để làm việc, sinh hoạt chung với công nhân và tham gia đấu tranh. Tới tháng 3 năm 1929, Kỳ bộ đã có chủ trương tách Chi bộ Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Đà Nẵng ra khỏi Tỉnh bộ Quảng Nam, với Đà Nẵng tập trung phát triển hội viên tại các nhà máy, xí nghiệp trong khi Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên Quảng Nam chú trọng đến việc phát triển hội viên ở nông thôn.Dương Cộng sản Đảng đã kêu gọi các hội viên tham gia vào tổ chức. Tỉnh bộ đã cử Nguyễn Thái đi cùng Trần Văn Tăng đến Nghệ An để thu thập ý kiến từ Trần Văn Cung về việc thành lập Đông Dương Cộng sản Đảng. Do sức khỏe không đảm bảo, Trần Văn Tăng chưa thể trở về Quảng Nam để hoạt động nên Tỉnh bộ quyết định bổ nhiệm Phan Văn Định làm Bí thư và bổ sung Phan Thêm vào Ban Chấp hành Tỉnh bộ.

Thời điểm này, trên toàn quốc, cũng như tại các địa phương như Đà Nẵng và Quảng Nam, vai trò của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đã gần như hoàn thành. Cách mạng Việt Nam đã đến lúc cần một đảng cộng sản ra đời để đảm nhận vai trò lãnh đạo.

Trong khi đó, đảng Tân Việt, hay còn gọi là Tân Việt Cách mạng Đảng, là một tổ chức yêu nước, chủ yếu hoạt động tại miền Trung. Được thành lập vào năm 1925, tổ chức này là di sản của Hội Phục Việt, đã từng đổi tên thành Hội Hưng Nam trước khi lấy tên gọi như hiện nay.

Tại Quảng Nam, tháng 12 năm 1926, tổ chức Tân Việt đầu tiên đã ra đời. Năm 1927, tổ chức đã phát triển thêm 5 đảng viên mới và thành lập chi bộ Đà Nẵng, với Bùi Châu, một người quê ở Hà Tĩnh đang làm việc tại Bưu điện Đà Nẵng, giữ chức Bí thư. Vào mùa hè năm 1928, Đại hội Kỳ bộ Đảng Tân Việt diễn ra tại Huế, tại đây Bùi Châu được bầu vào Ban Chấp hành Kỳ bộ và được giao nhiệm vụ phụ trách hoạt động tại Quảng Nam. Đến năm 1929, Quảng Nam đã có 14 đảng viên cùng nhiều nhóm tổ chức đọc sách báo, hỗ trợ cộng đồng và học nghề nhằm thu hút quần chúng tham gia. Đảng Tân Việt cũng đã mở một hiệu sách mang tên Trung Tân trên đường Marc Pourpe ở Đà Nẵng (nay là đường Phan Châu Trinh), nhằm phát hành sách báo tiến bộ, bao gồm cả tài liệu cộng sản lấy từ Trung Quốc và Pháp.

Mặc dù có nhiều hoạt động đáng chú ý, song ảnh hưởng của đảng Tân Việt tại Quảng Nam không rộng rãi bằng Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Phong trào của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên có tổ chức tốt hơn và ảnh hưởng mạnh mẽ đến công nhân, nông dân cũng như giới trẻ trí thức, tạo tiền đề cho sự hình thành các tổ chức cộng sản sau này.

**BÙI XUÂN**
Nguyên Ủy viên Ban Chấp hành
Hội Khoa học lịch sử Việt Nam

**Tài liệu tham khảo chính:**
1. Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh – Viện Lịch sử Đảng: “Lịch sử biên niên Đảng Cộng sản Việt Nam”, tập I, Nguyễn Ái Quốc tìm đường giải phóng dân tộc và các tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia, HN, 2009
2. Tỉnh ủy Quảng Nam – Thành ủy Đà Nẵng: “Lịch sử Đảng bộ Quảng Nam – Đà Nẵng (1930 – 1975)”, NXB Chính trị Quốc gia, HN, 2006
3. Đảng bộ thành phố Đà Nẵng: “Lịch sử Đảng bộ thành phố Đà Nẵng”, tập I, 1925 – 1954, NXB Đà Nẵng, 1996
4. Ban Nghiên cứu lịch sử Đảng và Hội Văn học- Nghệ thuật Quảng Nam – Đà Nẵng: “Buổi đầu gieo hạt”, 1980
5. Ban Tuyên giáo Thành ủy Đà Nẵng: “Đi theo Đường Cách mệnh”, NXB Đà Nẵng, 2014

Nguồn: Báo Đà Nẵng