Cách trung tâm thành phố khoảng 14km về phía tây, đình làng An Ngãi Đông, xã Hòa Sơn (huyện Hòa Vang) được UBND thành phố Đà Nẵng công nhận di tích văn hóa – lịch sử cấp thành phố năm 2011, qua đó góp phần tôn vinh những giá trị lịch sử, văn hóa mà địa chỉ này mang lại.

Kiến trúc đặc sắc tại đình An Ngãi Đông. Ảnh: HUỲNH LÊ

Theo các bậc cao niên, đình An Ngãi Đông được xây dựng từ năm 1892 (đời Thành Thái thứ 4) trên một khu đất bằng phẳng, nằm ở giữa làng. Mặt đình quay về hướng tây, trước mặt là cánh đồng, xa xa là dãy núi Bà Nà án ngữ. Tòa chính điện có diện tích 9,3m x 9,175m. Kiến trúc theo lối nhà rường 1 gian 2 chái, gồm 2 bộ vì, mỗi bộ vì có 5 hàng cột (2 cột nhất, 2 cột nhì và 1 cột 3 tiền; đường kính cột theo thứ tự 25cm, 22cm và 20cm). Tất cả hệ thống cột đều đứng trên đá táng hình quả bí. Hình thức liên kết cột trong mỗi bộ vì cơ bản là liên kết kèo, tuy nhiên có khác nhau một chi tiết giữa hai nửa vì sau và trước. Nửa vì sau là liên kết kèo chuyền tam đoạn, gồm kèo nhất, kèo nhì và kèo ba; đuôi kèo ba được tỳ trực tiếp lên vách tường sau. Nửa vì trước vừa liên kết kèo, vừa có liên kết rường, từ giao nguyên xuống cột nhì là liên kết kèo chuyền lưỡng đoạn, từ cột nhì đến cột ba là liên kết rường.

Các bộ phận liên kết như xuyên, trính, kèo, kèo đấm, kèo quyết đều được tạo dáng cong và một số ít được chạm khắc trang trí hoa văn vân vũ, dây lá ở phần đuôi. Mái đình lợp ngói âm dương. Nóc mái gắn trang trí hình “lưỡng long triều nguyệt” theo thế hồi long. Các bờ góc gắn các hình tượng khác trong tứ linh và hình giao long. Ở hai đầu bít đốc đều đắp nổi hình dơi và phong cảnh, hoa lá. Tất cả trang trí trên đều được đắp khảm sành sứ. Trong nội điện, sát vách tường phía sau xây 3 khám thờ: giữa thờ các vị thần trong tín ngưỡng truyền thống, 2 bên tả hữu thờ những bậc tiền hiền và hậu hiền có công khai phá, phát triển làng An Ngãi Đông trong quá trình lịch sử (gồm các họ Nguyễn, Hứa, Lê, Phạm…). Khu vực này trang trí những câu đối bằng chữ Hán ngưỡng vọng công đức thần thánh, tiền nhân.

Vị trí chính gian giữa xây một hương án, tạo các ô bậc trang trí hình đầu rồng (chính giữa) và tứ quý, tứ hữu. Mặt ngoài của hai bức tường ngăn phía trước của 2 chái đình đắp nổi hình long tàng vân, được thể hiện khá sắc sảo và mềm mại. Bước qua khoảng sân, trước chính điện, nằm trên trục thần đạo là bức bình phong rộng 3,56m, cao 2,75m. Mặt ngoài đắp nổi hình hổ, mặt trong đắp hình long mã khảm sành. Ngoài ra còn có các ô nhỏ trang trí hoa lá và tứ hữu. Trong khuôn viên đình làng, nằm hơi thụt về phía sau bên tả của chính điện là miếu Âm linh của làng. Miếu được xây bằng gạch, vữa xi măng và hoàn toàn lộ thiên với diện tích 7,6m x 9,27m.

Với giá trị lịch sử, kiến trúc cổ đặc sắc, đình làng An Ngãi Đông là nơi sinh hoạt văn hóa tinh thần của cộng đồng dân cư địa phương. Ngoài giá trị tín ngưỡng, những lễ hội truyền thống diễn ra tại đình là dịp để con cháu trong làng tụ họp, gắn kết tình làng nghĩa xóm, qua đó nhắc nhở về nguồn cội và công lao của các bậc tiền nhân. Theo Chủ tịch UBND xã Hòa Sơn Nguyễn Duy Phương, hằng năm dân làng An Ngãi Đông tổ chức cúng tế thần linh, sinh hoạt hội hè tại đình làng như lễ tế Xuân, tế Thu, lễ Kỳ an… Trong đó, quy mô nhất là đại lễ ngày 16 tháng 4 (Âm lịch). Vào dịp này, ngoài nghi thức tế tự trang nghiêm, còn có các hoạt động vui chơi giải trí dành cho toàn thể dân làng.

Những năm gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế – xã hội, ngành văn hóa thành phố có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn và phát huy giá trị đình làng An Ngãi Đông. Các hoạt động trùng tu, sửa chữa công trình diễn ra năm 2015 và 2024 được triển khai theo hướng giữ nguyên kiến trúc truyền thống, sử dụng các vật liệu phù hợp nhằm bảo đảm tính bền vững. Những di vật, sắc phong, câu đối cổ cũng được bảo quản cẩn thận, góp phần gìn giữ những dấu ấn lịch sử, văn hóa của địa chỉ này.

HUỲNH LÊ