Tò he là đồ chơi dân gian thuần chất thôn quê đã đi vào đời sống tinh thần của biết bao thế hệ người dân Việt Nam. Từ bàn tay khéo léo và tâm huyết, những người nặn tò he “biến” những thứ bột nặn vô tri vô giác thành những sản phẩm nghệ thuật đầy sáng tạo, đa sắc màu, gợi lại bao ký ức tuổi thơ cho nhiều người.

Gian hàng của ông Nguyễn Văn Kính luôn được nhiều trẻ em ưa thích tại chương trình Phiên chợ ngày Tết. Ảnh: ĐOÀN HẠO LƯƠNG

Đồ chơi dân gian mang đậm hồn dân tộc

Giữa khu phố huyên náo bên cạnh sông Hàn, gian hàng tò he của ông Nguyễn Văn Kính (59 tuổi, phường Hòa Minh, quận Liên Chiều) không chỉ được trẻ em mà cả người lớn quan tâm nhiều nhất trong chương trình phiên chợ ngày Tết do Bảo tàng Đà Nẵng tổ chức. Những đôi mắt trẻ thơ thích thú theo dõi từng cử chỉ ông Kính tỉ mẩn bày cách nặn tò he.

Qua đôi bàn tay gầy guộc nhưng tinh tế và khéo léo của ông, những hình thù tò he muôn màu muôn vẻ hiện ra ngộ nghĩnh, đáng yêu. Chính vẻ đẹp truyền thống này mà năm nào cứ Tết đến xuân về, Bảo tàng Đà Nẵng cũng mời ông Kính tham gia chương trình phiên chợ ngày Tết và trở thành một thứ đồ chơi không thể thiếu dành cho các bạn nhỏ.

Chia sẻ về công việc thú vị này, ông cho biết: “Quê tôi ở Hà Nội. Tôi vào thành phố Đà Nẵng từ năm 2002. Công việc làm nghề tò he ở Đà Nẵng cũng không khác mấy so với ở ngoài đó. Bởi đây là nghề truyền thống của dân tộc và cũng là nghề cha truyền con nối. Tính đến nay thì tôi làm nghề được hơn 15 năm. Mặc dù trên thị trường có rất nhiều đồ chơi hiện đại, nhưng tò he hiện vẫn được con nít rất ưa thích. Nhờ đó mà chúng tôi duy trì được nghề này cho đến tận bây giờ. Con trai tôi cũng tiếp nối tôi làm nghề tò he này”.

Nặn tò he là một nét văn hóa dân gian ở các vùng quê Việt Nam trước đây, đặc biệt là Bắc Bộ. Ban đầu, tò he là sản phẩm để cúng lễ nên thường có hình thù các con vật, cũng vì thế mà chúng còn có tên gọi “đồ chơi chim cò”. Tuy nhìn bề ngoài những con tò he có vẻ rất đơn giản, nhưng đòi hỏi người làm phải khéo léo và có trí tưởng tượng phong phú.

Nếu như ngày trước, các hình mẫu để nặn tò he chủ yếu là các loại cây, quả, con giống, hình người trong truyện cổ tích… thì bây giờ tò he phong phú hơn rất nhiều. Nguyên liệu làm tò he là gạo nếp, gạo tẻ đem trộn đều, ngâm nước, rồi xay hoặc giã thành bột. Sau đó, nhào kỹ đến khi không dính tay rồi mới đem luộc chín. Nhưng điều quan trọng nhất là kỹ thuật luộc bột và làm bột, nếu gặp thời tiết khô hanh thì bột sẽ khô cứng khó nặn.

Qua khâu đoạn này, nghệ nhân nặn tò he sẽ đem “đấu” màu và nặn hình. Màu sắc dùng để nhuộm bột cũng lấy từ nước màu có nguồn gốc thiên nhiên là các loại lá cây, rau củ ăn được như quả gấc, cây nhọ nồi, lá trầu không, lá riềng…

Để màu sắc tự nhiên, tươi tắn, giữ được lâu, kỹ thuật pha màu phải chuẩn. Vì vậy, tò he không chỉ là một thứ đồ chơi dân gian mang đậm hồn dân tộc, mà còn được xem như những tác phẩm nghệ thuật có sức hấp dẫn đặc biệt với mọi người.

Gắn kết cộng đồng từ giá trị nghệ thuật

Không giống với ông Kính, ông Lê Minh Thạnh (49 tuổi, phường Hòa Phát, quận Cẩm Lệ) vất vả tự mày mò học nặn tò he khi còn là một cậu thiếu niên 15 tuổi. Ban đầu không có nguyên liệu bột, ông dùng nắm đất phù sa sông để tập nặn. Tuy nhiên để làm nghề chuyên nghiệp và thỏa mãn đam mê của mình, vài năm sau, ông Thạnh lặn lội đi ra miền Bắc học nghề, nghiên cứu, tự pha lấy công thức.

Sau một thời gian dày công thử nghiệm nhiều cách làm, cuối cùng, ông cũng tìm ra được công thức làm tò he cho riêng mình khi pha bột “ba gạo một nếp”. Ông Thạnh cho biết, phải theo tỷ lệ đó thì sản phẩm tò he khi tạo hình sẽ có độ dẻo dai, ổn định nhất. Việc tăng giảm tỷ lệ nước cho hỗn hợp bột chỉ hỗ trợ thêm một phần cho vẻ đẹp của sản phẩm.

Hằng ngày, ông Thạnh rong ruổi trên phố cùng chiếc xe chở đầy tò he, khi thì bán ở Đà Nẵng, lúc vào đến Tam Kỳ (tỉnh Quảng Nam). Tuy nhiên, cuộc sống ngày càng phát triển, điều đó cũng đồng nghĩa với việc chỗ đứng và nét đẹp của tò he dần dần bị mai một. Do đó, ông thường xuyên tìm tòi, sáng tạo để tạo ra những sản phẩm độc đáo và thú vị hơn. Nhờ thế, gian hàng tò he của ông luôn đủ màu sắc, hình dạng, kích thước.

Nhưng với ông Thạnh, nghệ thuật nặn tò he mang tính cảm xúc hơn là về khuôn mẫu. Những sản phẩm của ông làm ra luôn có hồn và thu hút nhiều người xem. Những người yêu thích tò hè lại tìm đến để xem ông trình diễn, giới thiệu cách nặn tò he. Hiểu được tâm lý trẻ nhỏ thích khám phá, ông thường xuyên đổi mới mẫu sản phẩm cũng như màu sắc sao cho bắt mắt. Niềm đam mê tò he đã biến thành năng lượng tích cực giúp mọi người gắn kết khi tham gia học cách nặn và tìm hiểu về tò he.

Một điều thú vị của nghệ thuật nặn tò he là giúp cho người chơi phát triển trí nhớ, khả năng linh hoạt xử lý tình huống. Bởi trong quá trình làm, đôi mắt người nặn phải tập trung vào từng chi tiết và tính toán độ đậm nhạt của màu sắc, đồng thời “vẽ” ra mẫu trong trí tưởng tượng nhằm tạo ra một sản phẩm tinh xảo, độc đáo. Con tò he vừa thành hình chính là tấm gương phản chiếu mọi tâm tư, tình cảm của người thợ nặn ra chúng. “Khi ngồi lại bên bàn tò he, cảm xúc nghệ thuật sẽ lấn át mọi điều xung quanh. Khi làm nghề, niềm vui lại xuất hiện nên giá trị của nghệ thuật nó là như vậy”, ông Thạnh chia sẻ.

Trong cuộc sống hiện đại, những không gian mang chất làng quê sẽ là nơi kết nối mọi người, mọi độ tuổi. Cứ như vậy, ông Nguyễn Văn Kính và ông Lê Minh Thạnh đang đi trên hành trình tìm lại những điều xưa cũ. Mỗi ngày trôi qua, đôi tay các ông vẫn miệt mài hòa trộn sắc màu cho tò he. Sợi dây vô hình gắn kết cộng đồng ngày càng dài thêm, vững chắc hơn. Dù ngày nay các đồ chơi công nghệ hiện đại bày bán la liệt, nhưng đâu đó giữa phố xá nhộn nhịp, một chiếc bàn tò he đa màu đa dáng, vây quanh bởi tiếng nói cười của lũ trẻ đã minh chứng rằng, nghệ thuật dân gian vẫn sống và tồn tại theo cách riêng của nó.

ĐOÀN HẠO LƯƠNG