Hình ảnh chiếc áo trong thơ ca Việt Nam đã có từ thuở ca dao. Đến thơ ca trung đại, chiến bào của người tráng sĩ phong kiến đã bắt đầu xuất hiện. Nhưng có lẽ trong cuộc chiến tranh nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng, chiếc áo người chiến sĩ cách mạng mới thật sự đi vào thơ ca với một nét độc đáo riêng và mang nhiều trường nghĩa phong phú, đa dạng. Đặc biệt, với ưu thế là một thể loại thơ mang nội dung lớn và hình thức lớn, trường ca là nơi mà hình ảnh chiếc áo người chiến sĩ được miêu tả một cách kỹ lưỡng với tần suất xuất hiện khá phổ biến.

Tượng đài Di tích Quốc gia đặc biệt cuộc khởi nghĩa Ba Tơ, Quảng Ngãi. Ảnh: Tư liệu

Theo thứ tự thời gian sáng tác, “Bùng nổ của mùa xuân” là trường ca thứ tư trong tổng số 15 trường ca của Thanh Thảo được khởi thảo nhân kỷ niệm 35 năm ngày Khởi nghĩa Ba Tơ (1945-1980), xuất bản lần đầu vào dịp kỷ niệm 40 năm ngày khởi nghĩa (1985), và đến nay đã được tái bản lần thứ tư.

“Bùng nổ của mùa xuân” là một trường ca về đề tài lịch sử gắn liền với cuộc nổi dậy của những người tù Căn An trí Ba Tơ (Quảng Ngãi) vào ngày 11-3-1945. Lần đầu tiên trong lịch sử Khu 5, ngọn cờ đỏ sao vàng đã được chính những người tù chính trị phất lên ngay trên nhà tù giặc. Trong đó, hình ảnh chiếc áo người chiến sĩ được Thanh Thảo thể hiện rất độc đáo và đa dạng.

Thực ra, chiếc áo chiến binh đầu tiên trong trường ca Thanh Thảo chính là chiếc áo của những nghĩa quân Cần Giuộc trong trường ca “Những nghĩa sĩ Cần giuộc”. Và chiếc áo người chiến sĩ cách mạng đầu tiên chính là manh áo tù trong cuộc đấu tranh lưu huyết ở nhà ngục Kon Tum ngày 12-12-1931, gắn liền với hình tượng người tù cộng sản kiên trung Trương Quang Trọng (1906-1931) trong trường ca “Hiển thánh năm 25 tuổi”.

Theo Thanh Thảo: Sở dĩ gọi là hiển thánh bởi họ bị kẻ thù đày vào ngục tối với muôn cực hình tra tấn mà họ vẫn giữ trọn khí phách cho đến lúc hy sinh. Hy sinh như những chiến sĩ vô danh bởi chiếc áo tù họ mang chỉ đánh dấu tên bằng số áo tù. Lúc họ chết, có những người chỉ lưu lại bằng ngôi mộ gió: “biết sao không, 4 người ấy chết với những chiếc áo tù/ những chữ số tù bọc thây họ/ biết sao không, có thể có người chỉ còn mộ gió/ khi áo tù chôn mục nát, số tù không đọc được” (Hiển thánh năm 25 tuổi).

Đến “Bùng nổ của mùa xuân”, người tù cách mạng hiện lên trong mưa dầm, sấm chớp dữ dội đến cây cối cũng rùng mình nơi thung lũng hẹp của một vùng rừng núi Ba Tơ âm u, dưới sự quản thúc khắc nghiệt của chính quyền thực dân Pháp: “Mưa quất xuống ta-man mưa nghiền nát những con đường/ những bông hoa vàng mỏng manh/ những cây trắc rùng mình/ trong sấm chớp/ gió vỡ tan ở thung lũng hẹp”. Bầu trời cũng rách tả tơi như chính chiếc áo người tù: “bầu trời rách tả tơi chiếc áo độc nhất/ chiếc áo in số tù dán chặt vào da”.

Không tên tuổi, tù nhân được định danh bằng số áo, vì vậy, bọn thực dân muốn tra tấn lúc nào thì tra tấn, xem tra tấn như một trò tiêu khiển để những tên cai ngục làm vui cho các ngài công sứ. Và máu đã chảy từ manh áo tù mang những con số ấy: “những con số gọi lên ngỡ như tùy tiện/ giữa lằn roi cai ngục giữa phút vẩn vơ ngài công sứ/ máu ta chảy từ những con số ấy”.

Áo tù thì mỏng manh, bạc phếch với tháng năm dãi dầu trong ngục tối mà con đường cách mạng còn quá lắm gian truân: “áo ta mỏng lắm/ tấm áo xanh bạc phếch của người tù/ đường còn xa và đêm tối/ chân rướm máu/ khoảng sương trắng mờ kia có thật chăng”.

Nhưng còn sống là còn chiến đấu, dù sống trong tù ngục nhưng xin đồng bào hãy nhìn cho thấu để vững tin vào những người con của Đảng dù tấm áo tù đã “bạc phếch dưới vầng trăng”: “Xin cứ nhìn thấu ta trong lặng lẽ/ hỡi già làng/ áo ta mỏng lắm/ tấm áo xanh bạc phếch dưới vầng trăng”.

Từ tấm áo tù rách nát của mình, những chiến sĩ Ba Tơ đã vận động, thuyết phục được quần chúng “áo rách áo vá, chân đất quần đùi” đi theo mình làm cách mạng: “áo rách áo vá/ chân đất quần đùi/ tầm vông súng kíp/ nhào vô xe giặc/ hò la nổ trời/ nơi này cờ phất/ chỗ nọ trống rung”. Những chiếc áo rách cùng đứng lên đánh giặc với sức quật khởi mạnh mẽ như những con sóng thần cuốn phăng bao rác rưởi: “bao nhiêu ngọn đuốc/ bùng cháy một lần/ bao nhiêu rác rưởi/ sóng thần cuốn phăng”.

Chính niềm tin của những người cộng sản từ trong tù ngục vùng lên cùng với kết cấu 4 chương như một bản giao hưởng cổ điển. Trường ca “Bùng nổ của mùa xuân” được xem là “Bản giao hưởng cách mạng” với rộn ràng âm thanh nhiều nhạc cụ, nhiều bè, nhiều giọng: “như tiếng chuông mùa thu/ ta nhận ra giữa ồn ào náo động/ của bản giao hưởng cách mạng/ trong bộ gõ/ của bầu trời trở giông”.

Đây là “bản giao hưởng cách mạng” được làm nên từ những chiếc áo tù, từ manh áo vô danh của những người chiến sĩ cách mạng kiên cường. Với ý nghĩa lịch sử lớn lao đó, ngày 25-12-2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2082/QĐ-TTg về việc xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt, trong đó có Di tích lịch sử địa điểm về cuộc khởi nghĩa Ba Tơ (huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi) với 11 điểm di tích gắn liền sự kiện lịch sử trọng đại này.

MAI BÁ ẤN